Ábendingar

Akstur undir áhrifum ólöglegra fíkniefna

Akstur undir áhrifum áfengis, vímuefna og lyfja er alvarlegt vandamál í umferðinni. Í níu af 32 banaslysum í umferðinni árin 2020 til 2023 voru ökumenn undir áhrifum ólöglegra fíkniefna og eða áfengis. Eru þá ótalin önnur alvarleg slys í umferðinni af sömu orsökum. Vímuefni hafa áhrif á dómgreind ökumanna og skynjun þeirra á umhverfið. Viðbragð, hreyfistjórnun og rökvísi skerðast og líkur á alvarlegu slysi aukast.

Rannsóknarnefnd samgönguslysa ítrekar fyrri ábendingar um akstur undir áhrifum fíkniefna og sljóvgandi lyfja. Nauðsynlegt er að koma þeim skilaboðum á framfæri við ökumenn að þeir aki ekki undir neinum kringumstæðum eftir neyslu slíkra efna.

Notkun öryggisbelta

Ökumaðurinn var ekki spenntur í öryggisbelti. Rannsóknarnefnd samgönguslysa telur að hann hefði getað lifað slysið af ef hann hefði verið spenntur í öryggisbelti. Nefndin brýnir fyrir ökumönnum og farþegum að nota ávallt öryggisbelti, hvort sem verið er að fara styttri eða lengri vegalengdir, innan eða utan þéttbýlis. Vanhöld á notkun öryggisbelta eru ein af helstu orsökum alvarlegra áverka og banaslysa í umferðinni.

Ökumaður sem finnur fyrir áhrifum þreytu eða syfju á að taka sér hvíld eða hætta akstri. Rannsóknir Rannsóknarnefndar samgönguslysa hafa sýnt að svefn og þreyta eru meðal helstu orsaka banaslysa í umferðinni. Því er brýnt að ökumenn forðist að aka þreyttir. Margar rannsóknir hafa sýnt að þreyta skerðir aksturshæfni sem og að hætta er á að þreyttur ökumaður dotti eða jafnvel sofni undir stýri. Eins ættu allir að vera á verði og gera athugasemdir við ferðaáætlanir vina og ættingja ef sýnt er að þær geri ekki ráð fyrir nægjanlegri hvíld ökumanns.

Skyldur ökumanna

Rannsóknarnefnd samgönguslysa leggur áherslu á mikilvægi og skyldu ökumanna og annarra vegfarenda að fara ekki af vettvangi slyss, heldur tilkynna án tafar um slysið, tryggja vettvang eins og hægt er og veita fyrstu hjálp. Án þess geta afleiðingar slysa orðið meiri.

Aukahlutir í framrúðu

Rannsóknarnefnd samgönguslysa vill koma þeirri ábendingu til eigenda og umráðamanna bifreiða að byrgja ekki sýn ökumanna með aukahlutum.

Athygli við akstur og hraði

Rannsóknarnefnd samgönguslysa bendir ökumönnum á mikilvægi þess að halda athygli á veginum sem framundan er og virða leyfðan hámarkshraða. Aukinn hraði styttir þann tíma sem ökumenn hafa til að bregðast við óvæntum atvikum.

Notkun snjalltækja við akstur

RNSA brýnir fyrir ökumönnum að nota ekki snjalltæki, án handfrjáls búnaðar, meðan á akstri stendur.

Í 57. gr. umferðarlaga, nr. 77/2019, kemur fram að stjórnanda ökutækis sé við akstur óheimilt að nota farsíma, snjalltæki eða önnur raftæki sem truflað geta aksturinn, án handfrjáls búnaðar. Ökumenn þurfa að vera búnir að stilla öll slík tæki áður en aksturinn hefst. Ef endurstilla þarf eitthvert af þessum tækjum, eins og leiðsögutæki, þarf ökumaður að stöðva á öruggum stað utan vegar og stilla tækið. Lögreglan hefur heimild til að sekta ökumenn sem nota slík raftæki við akstur.

Í niðurstöðum úr erlendri rannsókn[1] á notkun smáforrita í snjallsíma við akstur kom í ljós að notkun margvíslegra samfélagsmiðla, líkt og að horfa á myndbönd, getur haft þær afleiðingar að ökumaður víkur ómeðvitað af akrein sinni, gerir óviljandi akreinarbreytingar eða breytir hraða, hröðun og stefnu. Þessi rannsókn kemst að þeirri niðurstöðu að truflun af völdum snjallsímaforrita og samfélagsmiðlastarfsemi ásamt minni vitund og áhættuskynjun getur aukið árekstrarhættu verulega.

[1] Juana Perez, Kate Hyun and Jobaidul Alam Boni (2024), Use of smartphone apps while driving: Variations on driving performancers and perceived risks. Accident Analysis and Prevention, Vol. 198, 107474. https://doi.org/10.1016/j.aap.2024.107474.

Of hraður akstur

RNSA hefur áður fjallað um hraðakstur og afleiðingar hans í skýrslum sínum. Of hraður akstur er algeng ástæða banaslysa í umferðinni og ítrekar nefndin mikilvægi þess að ökumenn aki ekki hraðar en leyfilegur hámarkshraði og miði aksturinn við aðstæður hverju sinni.

Notkun öryggisbelta

RNSA telur mikilvægt að brýna fyrir ökumönnum og farþegum að nota ávallt öryggisbelti, hvort sem verið er að fara styttri eða lengri leiðir. Vanhöld á notkun öryggisbelta eru ein af helstu orsökum alvarlegra áverka og banaslysa í umferðinni.

Rannsóknarnefnd samgönguslysa bendir á að mikilvægt er að ökumenn hætti akstri ef þeir eiga við veikindi að stríða sem skerða ökuhæfni eða nota lyf sem skerða ökuhæfni. Veikindi og lyfjanotkun geta haft neikvæð áhrif á hæfni einstaklinga til að stjórna ökutæki örugglega. Sum lyfseðilsskyld lyf hafa slævandi áhrif sem gerir það varasamt að stjórna ökutæki. Mikilvægt er að læknar upplýsi sjúklinga sína um áhrif slævandi og róandi lyfja á viðbragðsflýti og einbeitingu. Jafnframt er mikilvægt að einstaklingar hafi sjálfir í huga þessar aukaverkanir lyfja og fylgi leiðbeiningum lækna og fylgiseðla af nákvæmni.

Í aðsendri grein í Læknablaðinu [1] um ökuhæfni sjúklinga kemur fram að erlendar rannsóknir hafa bent til þess, ef frá er talin misnotkun áfengis og lyfja, að sjúkdómar sem líklegastir eru til þess að valda aukinni hættu á slysum séu heilabilun og kæfisvefn. Til þess að fá einhverjar upplýsingar um umfang þessa vandamáls hér á landi lögðu höfundar greinarinnar spurningalista fyrir nokkra hópa af læknum Landspítala. Voru spurningarnar lagðar fyrir 42 lækna, á deildum sem eru líklegastir til að sinna þeim sem verða óökuhæfir af völdum sjúkdóma eða annarlegs ástands, og reyndust 27, eða 64% þeirra, hafa orðið varir við að sjúklingar hafi haldið áfram akstri gegn ráðleggingum læknis. Í 52 tilvikum vissu læknarnir til þess að sjúklingur hefði á síðasta ári valdið skaða eftir að hafa ekið bíl án þess að vera hæfur til þess. Algengast var að einstaklingar með flogaveiki og heilabilun höfðu ekki hlýtt fyrirmælum læknis um að hætta akstri, en meðal annarra þátta sem nefndir voru var misnotkun lyfja og áfengis, óskýrð yfirlið, sykursýki, kæfisvefn og sjónskerðing. Að mati höfunda staðfesti könnunin að hér hafi verið um raunverulegt vandamál að ræða í íslensku samfélagi. Óhæfir ökumenn eru í umferðinni og skapa sjálfum sér og öðrum vegfarendum raunverulega hættu.

Í varnaðarskýrslu sem Rannsóknarnefnd umferðarslysa gaf út árið 2007 var bent á reglur sem unnar voru af kanadíska læknafélaginu en embætti Landlæknis birti þær til leiðbeiningar fyrir íslenska lækna á vefsíðu sinni. Þar er farið yfir helstu sjúkdóma sem geta dregið úr ökuhæfni, gefin upp viðmið til greininga á sjúkdómum auk leiðbeininga um hvenær nauðsynlegt er að afturkalla ökuréttindi sjúklinga. Það er ljóst að greiningartæki og viðmið skortir ekki en nokkuð vantar upp á framkvæmd þeirra á Íslandi.

[1] Hjalti Már Björnsson og Kristín Sigurðardóttir. Ökuhæfni sjúklinga, Læknablaðið, 11.tbl. 91. árg. 2005.